Plany Bezpieczeństwa Wody (Water Safety Plan – WSP) to system zaproponowany przez Światową Organizację Zdrowia. Ma na celu zapewnienie skutecznej kontroli systemu tak aby dostarczać nieprzerwanie wodę odpowiedniej jakości I w odpowiedniej ilości.
Plany Bezpieczeństwa Wody (Water Safety Plan – WSP) – dzielą się na trzy podstawowe moduły:
- Ocena systemu zaopatrzenia w wodę – określa, czy jego całość zapewnia odpowiednią jakość usług.
- Monitoring – jest bieżącą kontrolą jakości.
- Zarządzanie i komunikacja – przewiduje działania do podjęcia w sytuacjach normalnych i ekstremalnych
WSP obejmują cały system : od źródła wody (rzeka, jezioro, zbiornik wód podziemnych), poprzez ujęcie, uzdatnianie, sieć dystrybucji, sieć wewnętrzną aż do kranu konsumenta.
W roku 2014 obchodziliśmy dziesięciolecie Planów Bezpieczeństwa Wody. Koncepcji zarzą-dzania ryzykiem w dziedzinie zaopatrzenia w wodę pitną. Jej podstawową zasadą jest ochrona bezpieczeństwa całego systemu zaopatrzenia od źródła do kranu.
Wiele spotkań na terenie Europy miało na celu podsumowanie wdrażania PBW, np warsztaty strategiczne w Berlinie w maju br, gdzie wymieniono doświadczenia pomiędzy niektórymi krajami.
Wydaje się, że korzyści wynikające z wdrożenia PBW są już zrozumiałe i oczywiste. Nie są jednak tak popularne jak HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points) powszechnie stosowany w przemyśle spożywczym. Od 2003 roku Komisja Europejska dąży do wdrożenia systemu zarządzania ryzykiem w celu ochrony życia ludzkiego. Najwięcej problemów z za-pewnieniem bezpiecznej, a więc odpowiedniej jakości wody mają mali dostawcy. Szacuje się, że 30% dostawców nie prowadzi odpowiedniego monitoringu. KE zwraca więc uwagę na konieczność poprawy monitoring jakościowego rozpoczynając weryfikację aneksu II dyrek-tywy w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia (DWD). Celem jest budowa syste-mu monitoringu bardziej elastycznego niż obecnie
Plany Bezpieczeństwa Wody są wdrażane z różnym skutkiem. Według danych KE 1/3 krajów Europy posiada krajową strategię wdrażania WSP, w co 10 kraju PBW są bardzo popularne i wdrażane. 40% krajów ma różne doświadczenia związane z PBW.
W krajach, gdzie PBW nie są obowiązkowe obserwuje się przykłady dobrowolnego wdrażania PLB. Według podmiotów wykorzystujących je jakość wody uległa widocznej poprawie (zgodnośc z jakością określoną w prawie), zmalała liczba incydentów zagrażających dosta-wom, jakości, zagrożeniom u źródła, przerwom w dostawach. Poprawie uległą satysfakcja klienta.
Na przykład w Islandii 80% populacji jest obsługiwanej zgodnie z PBW. Portugalia i Niemcy wdrażają projekty pilotażowe. Wielka Brytania, Szwajcaria, Islandia, Węgry, czy Słowenia prawnie uznały PBW (lub HACCP) jako obowiązkowy do wdrożenia przez dostawców wody. Plany są tłumaczone na języki narodowe, w których powstają również wytyczne, przewodniki do wdrażania. W niektórych krajach produkcja wody pitnej podlega regulacjom dotyczącym produkcji żywności. W innych zarządzanie ryzykiem jest zawężone tylko do monitoringu ja-kości. Tam, gdzie PBW są dobrowolne (jak w Polsce), są zazwyczaj rzadziej stosowane ze względu na brak wyspecjalizowanego personelu, wiedzy itd. Niektóre władze zachęcają wówczas mniejszych dostawców np. w Szkocji mogą oni dostać dotację.
Z wymiany informacji pomiędzy krajami Europy wynika oczywiście, że najskuteczniejszym sposobem mobilizującym do wdrożenia PBW jest obowiązek prawny. Jest również wiele przypadków, gdzie negatywne zdarzenia mobilizują do zabezpieczenia się przed ich powtó-rzeniem poprzez wdrożenie systemu oceny zagrożeń i zarządzania ryzykiem.
EUREAU wskazuje na konieczność określenia metodyki, która ułatwi przedsiębiorstwom wodociągowym wdrażanie systemów oceny zagrożeń i zarządzania ryzykiem. Dużo łatwiej byłoby im zrealizować to zadanie gdyby państwo określiło dla nich jasne wytyczne.
Trudności we wdrażaniu PBW, sygnalizowane przez branżę to:
• Ograniczony zespół (czas) pracowników,
• Brak finansów
• Niewystarczające kwalifikacje pracowników
• Niepewność, nieumiejętność w definiowaniu ryzyka
• Brak odpowiedniej polityki i zapisów prawa
• Brak źródeł edukacyjnych, szkoleń itd
W wielu krajach (wydaje się, że w Polsce właśnie) potrzeba posiadania systemów zarządza-nia ryzykiem jest nieuświadomiona. Na przykład wówczas, gdy dostawca spełnia wymagania dyrektywy dotyczącej jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Albo po prostu woda jest jaka jest i nie ma potrzeby zmiany tej sytuacji. Bardzo poważny problem stanowią tu mali dostawcy, którzy nie chcą lub rzeczywiście nie dostrzegają problemu. Zdaniem KE obowiązkowe regulacje dotyczące podstawowych, ogólnych wymagań PBW, zmobilizują do ich wdrożenia i poprawy sytuacji. To oczywiście wymaga czasu i pieniędzy.
Jednak nawet bez wymagań prawnych władze mają narzędzia do wsparcia i tworzenia pozy-tywnej atmosfery do budowania PBW:
1. Podkreślanie korzyści idących z PBW, takich jak np. zgodnośc z wymaganiami jakościowymi wody, lepsza znajomość systemu zaopatrzenia, lepsza współpraca z otoczeniem, oszczędności finansowe.
2. Inicjowanie projektów pilotażowych, modelowych, które spowodują wykształcenie się specjalistów, pokażą wartość dodaną dla przedsiębiorstw, pozwolą na okre-ślenie potrzeb kadrowych I finansowych.
3. Rozwijanie krajowych narzędzi i dokumentów źródłowych, w narodowym języku, zrozumiałych dla kultury technicznej branży, szczególnie małych dostawców wo-dy.
4. Dostarczanie narzędzi i wytycznych do identyfikacji zagrożeń, ryzyka, nietypo-wych zdarzeń,
5. Oferowanie szkoleń dopasowanych do grup odbiorców, takich jak np. operatorzy małych systemów, administracja samorządowa, adytorzy),
6. Udostępnianie portali, narzędzi do wymiany doświadczeń
7. Rozwój mechanizmów finansowych, ułatwiających podjęcie wdrażania PBW.
Ogólnodostępne dokumenty Światowej Organizacji Zdrowia oraz Międzynarodowej Organizacji Wodnej (IWA) są również dobrym sposobem wsparcia opracowywanych przez kraje narzędzi. Są w języku angielskim dostępne na stronie www.who.int (Water Safety Plan Manual, A Road Map to Support Country-Level Implementation of Water Safety Plans, Water safety planning for small community water supplies and Water safety plan: a field guide to improving drinking-water safety in small communities). Użyteczną może być również strona www.wsportal.orgw .
Europejska norma EN 15 975 cz.2 opisuje standard zarządzania ryzykiem przez dostawców wody, bazując na PBW.
Bardzo istotne w PBW jest ciągłe monitorowanie, sprawdzanie system. Wskazany jest audyt wewnętrzny, ale również zewnętrzny, pochodzący z niezależnych, kompetentnych instytucji. Wydaje się, że w Polsce mógłby to być Główny Inspektorat Sanitarny. Wymagałoby to oczywiście jego gruntownej reorganizacji. W niektórych krajach audyt PBW funkcjonuje. W Anglii i Walii nie ma obowiązku audytu, a jednak centralny regulator przeprowadza je w zakresie oceny i zarzadzania ryzykiem (włączając w nie wizytowanie obiektów i wdrażanie programów naprawczych). Węgrzy uzupełnili prawo tak aby regulowało aspekty kontroli dostawców wo-dy, szczególnie małych. Z kolei w Słowenii systemy uzdatniania i dystrybucji muszą mieć wdrożony system HACCP, a Ministerstwo Zdrowia ma obowiązek kontroli przedsiębiorstw.
Mały dostawca według UE: dziennie obsługuje do 5000 osób albo dostarcza do 1000 m³ wody. 56 milionów mieszkańców Unii obsługiwanych jest przez takich dostawców, których jest ponad 86 tysięcy. Obowiązki wynikające z dyrektywy w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi dotyczą również małych odbiorców, nie dotyczy ich jednak obowiązku sprawozdawczości.
To właśnie w małych instalacjach PBW są bardzo wskazane. Niestety wdrażanie Planów jest tu trudniejsze niż u dużych dostawców. Brakuje często wsparcia merytorycznego oraz finansów. Zdarza się, że jedna osoba odpowiada za cały system uzdatniania, nie ma możliwości jej przeszkolenia, czy narzucenia obowiązku zaangażowania się w ocenę ryzyka. Dlatego istotne jest stworzenie prostych narzędzi, które mogłyby ułatwić mu zadanie.
Problem odpowiedniej oceny zagrożeń i zarządzania ryzykiem jest w krajach unijnych coraz powszechniejszy. Powstają więc programy, które mają na celu minimalizować zagrożenia dla systemów zaopatrzenia w wodę. Na przykład w Holandii powstał Program Delta. Koncentruje się on na zagrożeniu powodziowym, jednak część poświęcono zapewnieniu dostaw wody słodkiej na potrzeby konsumpcji i hodowli roślin.
Podobnie Francja koncentruje się na bezpieczeństwie dostaw w kontekście nie tylko jakości, ale również ilości, szczególnie w przypadku powodzi i suszy.
W zakresie zaopatrzenia w wodę podstawowym warunkiem skuteczności jest określenie potencjalnych zagrożeń. Ministerstwo Ekologii, Rozwoju i Energetyki w swoich wytycznych podkreśla, że źródłem zanieczyszczeń wody jest niemal wyłącznie działalność człowieka: rolnictwo, przemysł, gospodarstwa domowe. Z kolei w Wielkiej Brytanii wdrażane są programy działań w zakresie poprawy bezpieczeństwa zaopatrzenia w wodę. Firma United Utilities informuje swoich klientów o wdrożeniu PBW.
W Polsce wdrażanie PBW jest w bardzo początkowej fazie. Oczywiście wiele wodociągów ma własne rozwiązania zmniejszające ryzyko, jednak nie są one kompletne i ograniczają się do systemów uzdatniania i dystrybucji. Wynika to w większości przypadków z ograniczeń w zakresie odpowiedzialności za jakość wody w źródle oraz na końcu systemu, czyli w kranie. Wydaje się, że liderem we wdrażaniu PBW są wodociągi w Słupsku. Również MPWiK w Krakowie rozpoczął proces ich budowy. Nie jest to zadanie łatwe. Aby wesprzeć przedsiębiorstwa w zadaniach na rzecz poprawy jakości wody Izba Gospodarcza Wodociągi Polskie wspólnie z Głównym Inspektoratem Sanitarnym przetłumaczyła opracowanie Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) na temat wytycznych dotyczących jakości wody. Wytyczne te są uznawane na całym świecie jako najbardziej wiarygodne informacje w sprawie jakości wody pitnej i często stanowią podstawę dla tworzenia krajowych przepisów ustawowych i wykonawczych. Obejmują zalecenia dotyczące procedur i wartości orientacyjnych i jak powinny być stosowane, zagrożeń mikrobiologicznych, które nadal są głównym problemem w krajach zarówno rozwijających się i rozwiniętych, jak również zmian klimatycznych, powodujących zmianę temperatury wody i opadów, długotrwałych susz, zwiększoną ilość powodzi i jej skutków dla jakości wody, uznając znaczenie zarządzania skutkami tych zjawisk jako część strategii zarządzania wodą. W pracy opisano również rodzaje zanieczyszczeń chemicznych w wodzie pitnej, podano informacje na temat substancji chemicznych nie rozważanych wcześniej, takich jak pestycydy. Zaprezentowano również kluczowe chemikalia , które poprzez wodę przenikają do organizmu człowieka (np. arsen, fluor, ołów, selen, uran oraz uboczne produkty dezynfekcji). Wytyczne zawierają wyniki najnowszych badań naukowych i po raz pierwszy zostały wzbogacone o szczegółowe dane na temat niepokojących zanieczyszczeń pojawiających się w wodzie pitnej.
Plany Bezpieczeństwa Wody są na pewno narzędziem skutecznym, ale trudnym do wdrożenia. Wymagają specjalistycznej wiedzy i nakładu pracy i tylko wciąż uaktualniane i weryfikowane mają w przedsiębiorstwie sens. Wiele krajów jest już przekonanych o konieczności wprowadzenia obowiązku ich wdrożenia. Również Komisja Europejska analizuje ich skuteczność i najprawdopodobniej w jakiejś, może uproszczonej formie wpisze je do dyrektywy w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Warto więc już zainteresować się narzędziami, które ułatwią przygotowania do wdrożenia PBW w przedsiębiorstwie wodociągowym.
Izba Gospodarcza “Wodociągi Polskie” – Klara Ramm Szatkiewicz
